+48 696 478 259

Dziedzictwo żydowskie

Abyśmy nigdy nie zapomnieli…

W momencie wybuchu II wojny światowej społeczność żydowska Warszawy liczyła ponad 350 tysięcy osób. W stolicy, podobnie jak w całej Polsce kwitło żydowskie życie religijne i kulturalne. Cały ten barwny świat po Zagładzie po prostu przestał istnieć. Dziś pokolenia Polaków, które nie pamiętają już przedwojennej rzeczywistości, nie zawsze są sobie w stanie uświadomić ludzki i kulturowy wymiar tej potwornej straty. Zapraszamy na wyprawę w poszukiwaniu śladów świata, którego już nie ma.

Dzieje warszawskiej gminy żydowskiej rozpoczynają się na dobrą sprawę dopiero w okresie zaborów. Od średniowiecza Żydom nie pozwalano na osiedlanie się na terytorium miasta, zamieszkiwali zatem okoliczne jurydyki, także tam nie zawsze ciesząc się spokojem. Na osiedlanie się w Warszawie zgodę wydały władze pruskie. Od tego czasu liczba ludności żydowskiej w mieście stale rosła. Powstawały czasopisma, organizacje religijne, kulturalne, społeczne i polityczne, rosły synagogi, szkoły i szpitale. Żydzi dzielili pod zaborami los Polaków i angażowali się w walkę o niepodległość, biorąc czynny udział w powstaniach. Na początku XX wieku utworzono w Warszawie Muzeum Żydowskie, a także klub sportowy „Makabi”, w latach 30-tych, już w niepodległej Polsce, Bibliotekę Judaistyczną. Kres temu wspaniałemu rozwojowi położyła II wojna światowa – utworzenie getta i deportacja jego mieszkańców do obozów koncentracyjnych, gdzie większość z nich zamordowano oraz stłumienie przez Niemców z bezwzględną brutalnością powstania w getcie.

Zwiedzanie rozpoczniemy na ul. Próżnej, gdzie znajduje się jedyny na terenie dawnego getta fragment obustronnej zabudowy. Odbędziemy również spacer po Muranowie, którego współczesna zabudowa powstała na ruinach getta, w miejscu, które przed wojną było jednym z największych w stolicy skupisk ludności żydowskiej. Zobaczymy także fragment murów „zamkniętej dzielnicy żydowskiej” i Pomnik Bohaterów Getta. Dzięki Muzeum Historii Żydów Polskich Polin odbędziemy podróż w czasie przez 1000 lat dziejów narodu żydowskiego w naszym kraju. Na zakończenie zwiedzania złożymy wizytę w przedwojennej Synagodze Nożyków.

Czas trwania 6 h

Miejsce rozpoczęcia: ul. Próżna

Zwiedzanie z profesjonalnym przewodnikiem o rozległej wiedzy

Dziedzictwo żydowskie - program wycieczki

START

Ul. Próżna

Ul. Próżna zawdzięcza swą nazwę faktowi, iż jeszcze w XVIII w. nie stał przy trakcie żaden dom. Z czasem, dzięki inwestycjom zamożnych żydowskich kupców stała się jednak jednym z najbardziej prestiżowych adresów w Warszawie. Próżna znalazła się w pierwotnych granicach getta. Jest to jedyna z jego ulic, której zabudowa – w niewielkim fragmencie, ale jednak – przetrwała likwidację dzielnicy i wojenną ruinę całej Warszawy. Niewątpliwie przyczynił się do tego fakt, że już w marcu 1941 roku, po zmniejszeniu obszaru getta, Próżna znalazła się poza nim. W tym miejscu toczyły się jednak walki w czasie powstania warszawskiego, a mimo to 4 kamienice usytuowane po obu stronach ulicy przetrwały wojenną zawieruchę. Ze względu na tych milczących świadków dramatycznych wydarzeń, które rozgrywały się tu w latach 1939-1945, Próżna stała się w ostatnich latach miejscem – symbolem, przestrzenią kultywowania pamięci. To tu odbywa się Festiwal Kultury Żydowskiej Warszawa Singera. Tędy również prowadzi droga do Synagogi Nożyków, do której co tydzień spieszą na rozpoczęcie szabatu ortodoksyjni Żydzi, przywracając na chwilę ulicy dawny klimat.

Muranów

W XIX wieku na tym terenie położonym właściwie w sercu obecnej Warszawy zaczęli się osiedlać Żydzi z obszarów dzisiejszej Litwy i Białorusi. Z czasem ludność żydowska posługująca się przede wszystkim jidysz i rosyjskim zaczęła stanowić blisko 90 % mieszkańców dzielnicy. Przedwojenny Muranów miał swój charakterystyczny krajobraz – tworzyła go bardzo gęsta zabudowa, w której przeplatały się budowle mieszkalne i przemysłowe. W 1940 roku stał się częścią otoczonego murem getta. Jego mieszkańcy dzielili tragiczny los pozostałych warszawskich Żydów zamkniętych na ciasnym obszarze oddzielonym od reszty świata. Po powstaniu w getcie dzielnica została zrównana z ziemią. Współczesny modernistyczno-socrealistyczny Muranów powstał na przysypanych ziemią gruzach (stąd charakterystyczne ukształtowanie terenu). Dzielnica jest symbolem nieobecności setek tysięcy warszawskich Żydów i zatarcia śladów ich istnienia.

Fragmenty murów getta

Warszawskie getto było największym w całej zajętej przez III Rzeszę Europie. Liczbę jego ofiar (zmarłych i zamordowanych na miejscu oraz wywiezionych do obozów) szacuje się na blisko 400 tys. osób. Zamkniętą dzielnicę żydowską niemieckie władze okupacyjne ustanowiły w październiku 1940 r., a już w listopadzie getto zostało całkowicie odcięte od świata. Wybudowany wówczas mur często dosłownie wyznaczał granicę między życiem a śmiercią. Latem 1941 roku większość mieszkańców getta została wywieziona do obozu zagłady w Treblince i zamordowana. Po wojnie te fragmenty murów, które przetrwały stłumienie powstania w getcie i powstanie warszawskie zostały zburzone. Pozostało jedynie kilka fragmentów (są to relikty zachowane między posesjami lub ściany budynków wyznaczających niegdyś granice getta). Właśnie przy jednym z nich nasz przewodnik opowie Państwu o tragicznym losie mieszkańców zamkniętej dzielnicy, o tym jak się w getcie żyło i umierało.

Pomnik Bohaterów Getta

Pozostajemy w granicach Muranowa, dzielnicy wybudowanej na gruzach getta. Pomnik jego bohaterów został wzniesiony w 5 rocznicę powstania w getcie, a więc 19 kwietnia 1948 roku. Jego forma nawiązuje m. in. do muru getta i jerozolimskiej Ściany płaczu. Dwie płaskorzeźby – Walka i Pochód na Zagładę upamiętniają z jednej strony tych, którzy w ramach Żydowskiej Organizacji Bojowej podjęli heroiczną i straceńczą walkę z hitlerowcami oraz bezbronne ofiary Zagłady. W tym miejscu poznamy historię powstania, jego bojowników i dowódców. Warto wiedzieć, iż wymiar symboliczny pomnika potęguje fakt wykonania go z kamienia zakupionego przez czołowego architekta III Rzeszy Alberta Speera na monumenty mające po wojnie uczcić zwycięstwo Adolfa Hitlera.

Muzeum Historii Żydów Polskich Polin

Muzeum Polin to z pewnością jedna z najlepszych i najważniejszych placówek muzealnych w Polsce i Europie (świadczy o tym choćby niezwykle prestiżowa nagroda European Museum Academy). Ogromne wrażenie robi już sama siedziba muzeum – nad projektem pracował zespół pod kierunkiem znakomitego fińskiego architekta Rainera Mahlamäkiego. Budynek wzbudził uzasadniony zachwyt na całym świecie. Jeśli zechcą Państwo wspólnie z nami przejść przez wejście w kształcie hebrajskiej litery taw, czeka nas niezwykła podróż przez 1000 lat historii Żydów w Polsce (Polin to właśnie Polska w języku Żydów aszkenazyjskich czyli jidysz). Aranżacja multimedialnej ekspozycji przypomina niekiedy scenografię teatralną i w sposób niemal rzeczywisty przenosi nas w czasie, chroniąc od zapomnienia bezcenne dziedzictwo pamięci o ogromnej roli narodu żydowskiego w dziejach Polski.

Powązki – cmentarz żydowski

Ważnym etapem naszego zwiedzania jest wizyta na cmentarzu żydowskim na warszawskich Powązkach. Cmentarz powstał w pierwszym 10-leciu XIX wieku i obecnie należy do największych na kontynencie (blisko 200 tys. macew i ponad 30 ha powierzchni). Znalazł się w pierwotnych granicach getta, a po jego zmniejszeniu stał się jedną z ważniejszych dróg przemytu żywności do zamkniętej dzielnicy. To tu odbywały się pochówki zamordowanych w getcie, żydowskich powstańców, ale także przeprowadzane przez Niemców egzekucje. W czasie powstania warszawskiego kirkut był miejscem ciężkich walk. Dziś nekropolia nadal spełnia swoją funkcję.

Synagoga Nożyków

Nasz wyjątkowy spacer kończymy w miejscu, które jako jedno z nielicznych przetrwało zagładę przedwojennego świata – w Synagodze im. Zalmana i Rywki Małżonków Nożyków (fundatorów wzniesionej na przełomie XIX i XX wieku bożnicy) przy ul. Twardej. W momencie wybuchu II wojny światowej była to jedna z najokazalszych bożnic w stolicy. Przez ponad rok służyła mieszkańcom getta, ale po likwidacji jego części zwanej małym gettem znalazła się poza obszarem dzielnicy (zresztą już wcześniej władze okupacyjne nakazały jej zamknięcie). Niemcy zdewastowali i sprofanowali bożnicę, urządzając w niej stajnię dla koni. Dziś Synagoga Nożyków jest główną bożnicą Gminy Żydowskiej w Warszawie.